Σητεία - Νέα: ΤΟΥ ΚΥΚΛΟΥ ΤΑ ΓΥΡΙΣΜΑΤΑ - Η επικαιρότητα του Κορνάρου και της Κρητικής Αναγέννησης

Του Αντώνη Ανηψητακη

Ο Δήμος Σητείας ανακήρυξε το 2018 Πολιτιστικό έτος Βιτσέντζου Κορνάρου (ΒΚ), στο πλαίσιο του «Ευρωπαϊκού έτους πολιτιστικής κληρονομιάς». Πολλές οι εκδηλώσεις, ομιλίες, θεατρικές και μουσικοχορευτικές παραστάσεις, στίχοι και ονόματα από τον Ερωτόκριτο καλλιγραφούνται στους δρόμους. Όλα αυτά, αναμφιβόλως θετικά, άραγε προσεγγίζουν το μέγεθος του ποιητή, αναδεικ

νύουν τη σημασία και την επικαιρότητα του αναγεννησιακού του έργου;

Ο ΒΚ, 1553-1613 ή 1614, έζησε στον χρυσό αιώνα της Κρητικής Αναγέννησης (ΚΑ), που έχει ως ορόσημα την κατάληψη της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1570 και την κατάληψη του Χάνδακα το 1669. Η απώλεια της Κύπρου θορυβεί τους Βενετούς, ξοδεύουν πακτωλό χρημάτων για την οχύρωση της Κρήτης. Πλούτος διαχέεται στην τοπική κοινωνία, αμβλύνονται οι παλιές αντιθέσεις κατακτητών - ντόπιων. Μια πρώιμη αστική κοινωνία αναδύεται, λίγο μετρούν οι τίτλοι, η καταγωγή, το δόγμα. Επικρατεί θρησκευτική ανοχή, η Εκκλησία έχει μικρή κοσμική επιρροή. Δημιουργείται μια ιδιότυπη βενετοκρητική συνείδηση. Μετρούν κυρίως η μόρφωση και το χρήμα. Ιδρύονται Ακαδημίες, των Vivi στο Ρέθυμνο, των Stravaganti στον Χάνδακα, των Sterlili στα Χανιά¹. Ο Μανούσος Θεοτοκόπουλος, μεγαλύτερος αδερφός του ζωγράφου είναι εφοπλιστής, τα σκάφη του συνδέουν την Ανατολική Μεσόγειο με την Αγγλία, ενώ ο μεγαλύτερος αδερφός του ποιητή, Ανδρέας Κορνάρος, ιδρυτής των Stravaganti, γράφει στα Ιταλικά την Ιστορία της Κρήτης. Την ίδια περίοδο η Δυτική Αναγέννηση (ΔΑ) περνά συμπληγάδες, μαίνονται αιματηρές θρησκευτικές συγκρούσεις. Το 1600 που περίπου γράφεται ο Ερωτόκριτος (Ε), η Ιερά Εξέταση στη Ρώμη καίει τον Jordano Bruno (1548-1600).

Η ΚΑ ανθεί λοιπόν σε μια προνομιακή υλική βάση και σε ένα περιβάλλον μεγαλύτερης πνευματικής ελευθερίας. Ο David Holton², ο επιφανέστερος μελετητής της περιόδου σημειώνει πως ήταν «ένα αξιοθαύμαστο πάντρεμα ντόπιας και ιταλικής κουλτούρας» που «δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί διεθνώς όπως θα της άξιζε». Η ΚΑ έχει όμως κυρίως παραγνωριστεί εγχωρίως. Μα μήπως έχει εκτιμηθεί το μέγεθος του ΒΚ; Νομίζουν ακόμη πολλοί πως είναι ένας προικισμένος ναΐφ ποιητής, ένας πρώιμος μαντινιαδολόγος για της ερωτιάς τα πάθη. Κάτι σαν τον ζωγράφο Θεόφιλο ή τον στρατηγό Μακρυγιάννη. Άλλοι πάλι νομίζουν πως ήταν ένας πρώιμος εθνεγέρτης σαν τον Ρήγα Φεραίο ή τον Διονύσιο Σολωμό, που στις κονταρομαχίες του σάλπισε με συμβολισμούς, θούριους της εθνικής απελευθέρωσης, παραγνωρίζοντας πως αυτό συνέβη δυο αιώνες μετά και πως ο βενετοκρητικός Κορνάρος πέθανε 35 χρόνια πριν ξεκινήσει η πολιορκία του Χάνδακα. Πλάνες μεγάλες, οφειλόμενες στην κυρίαρχη αναχρονιστική, εθνικότροπη και στρεβλή ανάγνωση του οικουμενικού του έργου. Όλοι πάντως υποκλίνονται στον έξοχο δημώδη κρητικό δεκαπεντασύλλαβό του³.

Η υποτίμηση της ΚΑ, παρότι πολύ πιο πρόσφατη από τον «Χρυσό Αιώνα» του Περικλή όπου εμμονικά ανατρέχουμε, σχετίζεται με την ιδεολογική χρήση της Ιστορίας του νεοελληνικού κράτους. Στο παπαρηγοπούλειο σχήμα φυλετικής συνέχειας δεν βολεύονται ούτε Ενετοκρητικοί, ούτε Τουρκοκρητικοί που λάτρεψαν επίσης τον Ε. Γαλουχημένοι να δίνουμε προβάδισμα στο αίμα σε σχέση με το χώμα, παραγνωρίζουμε την αξία της φύσης, της γεωγραφίας και του κλίματος. Αυτά σμίλεψαν εν τέλει τις κοινωνίες που γέννησαν τα θαύματα σε τούτο τον τόπο.

Το εύρος του βίου του συμβαδίζει με πολλούς κορυφαίους της ΔΑ. Ενδεικτικά: Θερβάντες, 1547-1616, Σαίξπηρ, 1564-1616, Θεοτοκόπουλος, 1541-1614, Γαλιλαίος 1564-1642. Με τέτοιους κολοσσούς αξίζει να συνεξετάζεται, το έργο του εφάμιλλο, ίσως και υπέρτερο, πολυσήμαντο, σύνθεση ποιητική, μυθιστορηματική, θεατρική, φιλοσοφική, διδακτική. Πρώιμο έργο του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, υποβάλλει καινοτόμες ιδέες για την εποχή «με γνώση και με τρόπο» δίχως βερμπαλισμό. Υπερβολές; Ο Roderick Beaton τον χαρακτηρίζει ως «πρωτοπόρο που προλαμβάνει το σύγχρονο μυθιστόρημα»⁴. Αξιολογεί δηλαδή τον Κορνάρο ως πρωτοπόρο της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Και συνεχίζει «… το αριστούργημα του ΒΚ πιο συχνά θαυμάζεται για τη λυρική και δραματική του ποιότητα παρά ως αφηγηματικό μυθιστόρημα… Αυτή η ανάγνωση, φυσικά, δεν προτείνει την υποτίμηση των ποιητικών αρετών του Ερωτόκριτου. Ένα από τα αξιοσημείωτα επιτεύγματα του ΒΚ είναι η εξαιρετική σύνθεση στοιχείων από διαφορετικά γραμματολογικά είδη. Αλλά ενώ κάποια συστατικά αυτής της μίξης απέσπασαν μερίδιο της προσοχής μας, ελάχιστα έχουν ειπωθεί για τον Ε ως αφηγηματικό μυθιστόρημα. Σύμφωνα με αυτή την ανάγνωση ο ΒΚ ήταν πραγματικά πρωτοπόρος. Ποιος ξέρει, αν η ιστορία της Κρήτης και η βενετική αυτοκρατορία είχαν εξελιχθεί διαφορετικά, πόσο επιδραστική μπορεί να είχε αποδειχτεί αυτή η καλλιτεχνική και ανθρωπιστική ανάμειξη των ειδών του λόγου». O Massimo Peri στη μελέτη «Του Πόθου Αρρωστημένος»⁵ αποκαλύπτει τις πλούσιες ιατρικές γνώσεις του ΒΚ σε ζητήματα ερωτικά, ψυχολογικά. Η γλύπτρια Ασπασία Παπαδοπεράκη προσπαθώντας να σμιλέψει τη μορφή του καταλήγει στην άποψη⁶ πως ο Ε είναι και φιλοσοφικό έργο με Επικούρεια επιρροή, από το περίφημο λατινικό ποίημα «De Rerum Natura»⁷ του Λουκρήτιου, 94 - 55 π.Χ., που ύμνησε τον Επίκουρο.

Η φιλοσοφική διάσταση είναι έντονη στον Ε. Η επικούρεια επιρροή φαίνεται και στον άθρησκο χαρακτήρα του, σε αντίθεση με το υποδεέστερο θεματικό του πρότυπο, το «Paris et Vienne» του Cypėde (1432), που βρίθει θρησκευτικών αναφορών⁸. Γι’ αυτό και το ανυπόγραφο έργο της ΚΑ «Η Θυσία του Αβραάμ» δεν μπορεί να είναι δικό του έργο. Δεν έχει ανάγκη ο ΒΚ από μια αμφιλεγόμενη ποσοτική μεγέθυνση του έργου του, ούτε από θρησκευτικά εύσημα.

Ιδιαίτερη όμως είναι η πλατωνική επιρροή στον Κορνάρο. Υπόθεση εργασίας που φιλοδοξώ να ελέγξω με τη συνδρομή του κορυφαίου φιλολογικού βοηθήματος, «του δίσκου τα γυρίσματα»⁹, είναι ο βαθμός πλατωνικής αφαίρεσης στο έργο. Προκειμένου να αναδείξει τις πλατωνικές ιδέες του, όπως την αρετή, τον έρωτα, τη γενναιότητα, τη σωφροσύνη, τη φιλία αποφεύγει να μιλήσει για συγκεκριμένα πράγματα, να ονοματίσει δέντρα, φυτά, ζώα, κτίρια, επαγγέλματα…Η ΔΑ αμφισβήτησε τον Αριστοτέλη, αλλά όχι τη γνωσιολογική του μήτρα. Μήτρα και η ίδια της σύγχρονης επιστήμης συσσωρεύει εξειδικευμένες γνώσεις σε διαφορετικούς τομείς που όμως δεν επικοινωνούν, δεν συντίθενται, το «ευ ζην» άπιαστο. Κατάφερε να μας προσεληνώσει, ενώ χάνουμε τη γη από περιβαλλοντική υποβάθμιση και ακραίες κοινωνικές ανισότητες. Ο Πλάτωνας σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη έχει ένα έργο ολιστικό, φιλοσοφικά δεν μπορείς να το ξεχωρίσεις σε οντολογία, γνωσιολογία, ηθική, αισθητική. «Πᾶσά τε ἐπιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης καὶ τῆς ἄλλης ἀρετῆς πανουργία, οὐ σοφία φαίνεται»¹⁰. Όμως και γραμματολογικά παρότι έχει καταχωριστεί ως φιλόσοφος, η αξία του ως λογοτέχνης είναι εξ ίσου μεγάλη. Έγνοια του Πλάτωνα στην Ακαδημία του ήταν να μορφώσει τους πολίτες. Στα ίδια χνάρια και ο ΒΚ πέτυχε να τραγουδηθεί ο Ε ως εγχειρίδιο ζωής για γενιές.

Η ΔΑ παραπέμπει στη μεγέθυνση - ανάπτυξη, σε μονοδιάστατα ρεκόρ, ύβρεις θα τα αποκαλούσαν οι Αρχαίοι, ενώ η ΚΑ εκπροσωπούμενη από τον ΒΚ παραπέμπει στη συνοχή, εσωτερική - ηθική, κοινωνική, περιβαλλοντική. «Ιερογλυφώντας» θα συμβόλιζα τη ΔΑ με την ευθεία και την ΚΑ με τον κύκλο, τη δεύτερη λέξη του Ε. Ευθείες δεν υπάρχουν στον Ε, δεν υπάρχουν και στη ζωή. Αν θες να πας ευθεία από ένα σημείο σε άλλο στη σφαιρική γήινη επιφάνεια θα πρέπει να σκάψεις και δεν είναι ο πιο σύντομος δρόμος, ούτε ο πιο εύκολος. Ο κύκλος, με διάφορες μορφές συναντάται στο ποίημα 212 φορές. Ο κύκλος είναι το συνεκτικότερο σχήμα. Δοθείσης περιμέτρου με τον κύκλο περικλείεις τη μεγαλύτερη επιφάνεια. Αντιστοίχως στα στερεά, η σφαίρα δοθείσης επιφανείας περικλείει τον μεγαλύτερο όγκο. Αυτή η συνοχή εξηγεί το σφαιρικό σχήμα στα ουράνια σώματα. Ο κύκλος έχει κέντρο συνοχής, η ευθεία δεν έχει. Ο κύκλος αποκλείει τον εκτροχιασμό, τον πολύ πλούσιο και τον πολύ φτωχό, η ευθεία τον ορίζει με τα επεκτεινόμενα άκρα της. Ο κύκλος κοινωνικοπολιτικά σχηματοποιεί τη δημοκρατία, το ιδανικό της ισότητας. Προσέξτε τους παραδοσιακούς κυκλωτικούς χορούς μας, ο πρώτος χορευτής αφού δείξει την ιδιαίτερη τέχνη του, θα αποσυρθεί στην κουντούρα για να δείξει τη δική του ξεχωριστή τέχνη ο επόμενος.

Οι κύκλοι του ΒΚ είναι δυναμικοί, κινούνται, την κίνηση την δίνουν οι διπολικές του αξίες στη διαλεκτική τους συνύπαρξη. Στο κέντρο η γνώση αναζητεί τον περιφερόμενο τρόπο που θα τη διδάξει. Στο κέντρο η φρόνηση αναζητεί την περιφερόμενη αντρεία που θα τη γονιμοποιήσει. Στο κέντρο η κοινωνία αναζητεί το περιφερόμενο αυτεξούσιο άτομο που χωρίς «πιβουλιά» θα τη βελτιώσει. Ο Ε αποτελεί γραμματολογική τομή στα ευρωπαϊκά γράμματα με αντίστοιχο τρόπο που οι θεωρίες του Γαλιλαίου, αποτέλεσαν επιστημονική τομή¹¹ στον χώρο των επιστημών. Αποτελεί όμως μια ιδιότυπη τομή γιατί δεν είχε συνέχεια. Η επικαιροποίηση του ΒΚ και της ΚΑ, η αποκατάσταση αυτής της συνέχειας, θα ήταν πολλαπλώς χρήσιμη, εντός και εκτός, μια σύγχρονη πολύτιμη συνεισφορά της καθ’ ημάς Ανατολής στη Δύση.

Συγκλίνει άραγε σε ένα τέτοιο στόχο η φετινή πληθωρική «Κορναρολογία»;

Αντώνης Ανηψητάκης / Σητεία, 5 Αυγούστου 2018

Ως επίμετρο…

Σήμερα η στήλη «7.ένας κόσμος εικόνων», έχει τη χαρά να φιλοξενεί το δεύτερο γράμμα που ήρθε από την κοντινή μας Σητεία. Με αφορμή το φετινό Πολιτιστικό έτος του μέγιστου ποιητή Βιτσέντζου Κορνάρου που ανακήρυξε ο Δήμος Σητείας, ο αγαπημένος φίλος Αντώνης Ανηψητάκης, πολίτης του κόσμου με επίμονη και εκλεκτή παρουσία στις κοινές υποθέσεις του Τόπου για πολλά χρόνια, ανατέμνει με ανοικτό βλέμμα και λόγο συγκροτημένο και πολυεπίπεδο στο οξυδερκές κείμενό του όλα τα ζητήματα που άπτονται του έργου αυτού του προικισμένου βενετοκρητικού, τον οποίο δικαίως συγκαταλέγει ανάμεσα στις μείζονες λογοτεχνικές φωνές της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Ο «Ερωτόκριτος» αποτελεί κατά την άποψή του την οποία τεκμηριώνει με ουσιώδεις παρατηρήσεις, τομή στα ευρωπαϊκά γράμματα και εξακολουθεί να διαμορφώνει πεδία προβληματισμού για πολλά ηθικά, κοινωνικά, αισθητικά ακόμη και περιβαλλοντικά θέματα της εποχής μας. Με μια παράσταση σκηνοθετημένη από τον – επίσης Σητειακό - Νάσο Ζαγκότη που θα δούμε στις 16.08.2018 και στην αυλή του Λαογραφικού Μουσείου Νεάπολης, αλλά και με την έκδοση σε κόμικ του Ερωτόκριτου (εκδόσεις Polaris, 2016) που σας συστήνω ανεπιφύλακτα, θεωρώ πως υπάρχει διαρκώς ένα ευρύ πεδίο αναφορών στον μεγάλο ποιητή που δικαιώνει αυτούς που προσεγγίζουν με αμείωτο ενδιαφέρον και αγάπη το σπουδαίο του έργο…

Ο.Σ. 06.08.2018

Σημειώσεις κειμένου επιστολής:

1. Ο David Holton θεωρεί ως αρχή, την ίδρυση της Ακαδημίας των Vivi το 1562.

2. Ο Κόσμος του Ερωτόκριτου και ο Ερωτόκριτος στον Κόσμο, Δήμος Σητείας, Ηράκλειο 2012, σ. 31-32.

3.Γιώργος Σεφέρης, Δοκιμές Α΄, Ίκαρος, Θ´ έκδοση, Αθήνα, 2013, σελ. 297.

4. Roderick Beaton, “Erotokritos and the history of the novel”: περ. Κάμπος: Cambridge Papers In Modern Greek,

Vol. 12, 2004, 1-25.

5.Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1999.

6. Ο Λουκρήτιος στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου και η Εποχή στην Ποίησή του, εκδόσεις Κοροντζή, 2015.

7. Περί της Φύσεως των Πραγμάτων, μια επαναλαμβανόμενη φράση στον Ε.

8. Στυλιανός Αλεξίου, «Βιτσέντσος Κορνάρος, Ερωτόκριτος, κριτική έκδοση», Ερμής, Αθήνα,1980. Στην αναλυτική περίληψη του, εντόπισα δέκα θρησκευτικές αναφορές.

9. Συμφραστικός πίνακας του Ε σε cd βασισμένο στην κριτική έκδοση του 1980 του Στυλιανού Αλεξίου από τους Dia Philippides - David Holton - John L. Dawson. Όπου αναγράφεται συχνότητα λέξεων προέρχεται από αυτό το έργο.

10. Πλάτωνα, Μενέξενος, 246e-247b.

11. Η αναφορά σε γραμματολογική τομή γίνεται κατ’ αντιστοιχία του εμβληματικού βιβλίου του Thomas Kuhn, «Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων», Σύγχρονα Θέματα, 2008.

* / 7.ένας κόσμος εικόνων: Ελεύθερος σχολιασμός κάθε εβδομάδα, με αφετηρία μια εικόνα και τα ερεθίσματα που προκαλεί, τις ιδέες που εκφράζει, την επιρροή που ασκεί στην κατανόηση των πολύτροπων όψεων του κοινού μας βίου, την ανάγνωση των κυριολεκτικών και των άδηλων συμβολικών της παραμέτρων, την καλλιτεχνική και την αισθητική της αποτίμηση, τη δύναμη που ενσωματώνει και τη γοητεία που εκπέμπει (ενίοτε λανθάνουσα), τη συμβολή της στη διαμόρφωση της μεγάλης εικόνας του Κόσμου μας.

* * / Μια επιστολή, ένα κείμενο σταλμένο με το ηλεκτρονικό (κατά κανόνα) ταχυδρομείο πλέον, από ένα φίλο που βρίσκεται μακριά ή κοντά, που θα φιλοξενεί στο εξής η στήλη κάθε μήνα, παραχωρώντας του τον πρώτο λόγο για να σχολιάσει με αφορμή μια εικόνα, όλα εκείνα που βρίσκονται στο επίκεντρο των κοινών μας ενδιαφερόντων και εκφράζουν βέβαια με το δικό του προσωπικό βλέμμα κάθε φορά , προσλήψεις και ιδέες του Τόπου και του Κόσμου μας.